Möhkəm təməl üzərində inkişaf edən Azərbaycan-İran münasibətləri
Arzu Məmmədova
YAP Suraxanı rayon təşkilatının ƏPT-nin sədri
Suraxanı rayonu, 226 nömrəli tam orta məktəbin direktoru
Azərbaycan və İran. İki qonşu dövlət, iki qədim tarixə və mədəniyyətə malik xalq. Coğrafi yaxınlıqla yanaşı, bu iki ölkəni bir-birinə bağlayan o qədər dərin köklər var ki, onları müasir geosiyasi reallıqların bəzən mürəkkəb labirintlərində belə nəzərdən qaçırmaq mümkün deyil.
Hesab edirəm ki, Azərbaycan-İran münasibətlərinin bugünkü vəziyyətini və gələcək perspektivlərini düzgün dəyərləndirmək üçün məhz bu möhkəm təmələ - ortaq tarixə, mədəniyyətə və xalqlar arasındakı qırılmaz bağlara nəzər salmaq vacibdir. Bu əlaqələr zaman-zaman müəyyən sınaqlardan keçsə də, təməlindəki möhkəmlik onların inkişafı üçün hər zaman potensial yaradır. Mənim şərhimdə bu münasibətlərin əsas dayaqlarını və inkişaf dinamikasını vurğulamaq istərdim.
Azərbaycan və İran xalqları arasındakı münasibətlərin kökləri əsrlərin dərinliklərinə gedib çıxır. Bu əlaqələr təkcə qonşuluqla məhdudlaşmır, eyni zamanda ortaq dini inanclar oxşar adət-ənənələr, bir-birinə təsir edən dillər və ədəbiyyatla daha da möhkəmlənir. Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli kimi dahilərimizin yaradıcılığı hər iki xalqın ortaq mədəni sərvətidir və bu, ədəbi-mədəni müstəvidə körpülərin nə qədər güclü olduğunu göstərir.
Tarix boyu eyni dövlətlərin tərkibində yaşamağımız (məsələn, Səfəvilər dövrü), ortaq mədəni məkanı paylaşmağımız insanlar arasında qohumluq əlaqələrinin, mənəvi yaxınlığın formalaşmasına səbəb olub. Bu gün də İranın şimalında milyonlarla azərbaycanlının yaşaması bu bağlılığın canlı sübutudur. Novruz bayramı kimi ortaq bayramların hər iki ölkədə təntənə ilə qeyd edilməsi, mətbəxlərimizdəki oxşarlıqlar, musiqimizdəki ümumi motivlər - bütün bunlar sadəcə tarixi faktlar deyil, bu gün də yaşayan, xalqları bir-birinə bağlayan real tellərdir. Məhz bu dərin tarixi və mədəni bağlar, hesab edirəm ki, siyasi vəziyyətdən asılı olmayaraq, insanlar səviyyəsində həmişə bir anlaşma və yaxınlıq üçün zəmin yaradır. Bu, dövlətlərarası münasibətlərdə bəzən yaranan anlaşılmazlıqların aradan qaldırılmasında belə müsbət rol oynaya biləcək bir faktordur.
Tarixi irs təkcə mədəniyyət və xalqlararası əlaqələrlə məhdudlaşmır, o, həm də dövlətlərarası münasibətlərin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Azərbaycan və İranın ortaq tarixi, xüsusilə də XIX əsrdə imzalanan Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə Araz çayı boyunca sərhədlərin müəyyənləşməsi, müasir dövlətlərarası münasibətlərin tarixi kontekstini təşkil edir. Bu tarixi reallıqlar müəyyən həssaslıqlar yaratsa da, eyni zamanda iki ölkənin bir-birinin mövcudluğunu və suverenliyini tanıdığı bir çərçivəni də müəyyən edir.
Mənim fikrimcə, bu tarixi irsə yanaşma tərzi münasibətlərin inkişafına birbaşa təsir göstərir. Tarixi, qarşıdurma və ya iddia mənbəyi kimi deyil, ortaq keçmişin dərk edilməsi, qonşuluq münasibətlərinin əhəmiyyətinin anlaşılması üçün bir vasitə kimi görmək lazımdır. Son illərdə hər iki tərəfin rəsmi səviyyədə bu irsin daha çox müsbət tərəflərini – ortaq mədəniyyəti, tarixi şəxsiyyətləri, əməkdaşlıq potensialını vurğulaması təqdirəlayiqdir. Bu, göstərir ki, tarixi irs düzgün idarə olunduqda, o, ədavət deyil, əksinə, qarşılıqlı anlaşma və əməkdaşlıq üçün bir körpü rolunu oynaya bilər. Xüsusilə regionda sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin olunması kontekstində bu tarixi bağların və qonşuluq reallığının dərk edilməsi hər iki dövlət üçün strateji əhəmiyyət daşıyır.
Münasibətlərin möhkəm təməl üzərində inkişaf etməsi təkcə tarixi və mədəni bağlarla deyil, həm də hər iki tərəfin bu əlaqələri inkişaf etdirmək istiqamətində göstərdiyi siyasi iradə və konkret səylərlə mümkündür. Son dövrlərdə Azərbaycan və İran arasında müxtəlif səviyyələrdə dialoqun intensivləşməsi, yüksək səviyyəli qarşılıqlı səfərlərin təşkili bu iradənin göstəricisidir. Göründüyü kimi, hər iki ölkə regional əməkdaşlığın, xüsusilə nəqliyyat və enerji sahələrində əməkdaşlığın vacibliyini anlayır.
Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi kimi beynəlxalq layihələrdə Azərbaycan və İranın rolu, Araz çayı üzərində "Xudafərin" və "Qız Qalası" kimi birgə hidroqovşaqların istifadəyə verilməsi istiqamətində görülən işlər konkret əməkdaşlıq nümunələridir. Bu layihələr təkcə iqtisadi fayda vermir, həm də iki ölkə arasında etimadın artmasına və münasibətlərin daha praqmatik müstəviyə keçməsinə şərait yaradır.
Əlbəttə, qəbul etmək lazımdır ki, münasibətlərdə zaman-zaman müəyyən fikir ayrılıqları və həssas məqamlar da ortaya çıxır. Lakin vacib olan odur ki, hər iki tərəf bu məsələlərin dialoq yolu ilə həllinə, gərginliyin azaldılmasına və qarşılıqlı hörmət çərçivəsində əməkdaşlığın davam etdirilməsinə səy göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, hər iki ölkə rəhbərliyinin münasibətlərin normallaşması və inkişafı ilə bağlı verdiyi bəyanatlar və atdığı addımlar gələcəyə nikbin baxmaq üçün əsas verir. Bu səylər davam etdikcə, Azərbaycan-İran münasibətlərinin möhkəm təməllər üzərində daha da inkişaf edəcəyinə inanmaq olar.
Azərbaycan və İran münasibətləri sadəcə iki qonşu dövlətin əlaqələri deyil. Bu, əsrlərə söykənən dərin tarixi, mədəni və insani bağların formalaşdırdığı mürəkkəb, lakin çoxşaxəli bir münasibətlər sistemidir. Məhz bu möhkəm təməl, yəni ortaq irs və xalqlar arasındakı yaxınlıq, siyasi səviyyədəki əlaqələrin inkişafı üçün hər zaman bir potensial mənbəyi olaraq qalır. Hər iki tərəfin qarşılıqlı hörmət, ərazi bütövlüyünə hörmət və bir-birinin daxili işlərinə qarışmamaq prinsipləri əsasında dialoqu davam etdirməsi, iqtisadi və nəqliyyat layihələrində əməkdaşlığı dərinləşdirməsi bu potensialın reallaşmasına imkan yaradacaqdır.
Hesab edirəm ki, mövcud tarixi və mədəni bağların gücü, habelə hər iki tərəfin göstərdiyi qarşılıqlı səylər Azərbaycan-İran münasibətlərinin gələcəkdə regionda sülhə, sabitliyə və rifaha xidmət edən bir istiqamətdə inkişafına zəmin yaradır.
