Heydər Əliyevin siyasi üsulu: idarəetmə modeli və siyasi irsi
Mahru Rəcəbova
Azərbaycan Respublikasının dövlətçilik tarixində xüsusi yer tutan şəxsiyyətlərdən biri də Ümummilli Lider Heydər Əliyevdir. Onun siyasi fəaliyyəti, idarəetmə strategiyası və tətbiq etdiyi üsullar təkcə Azərbaycan deyil, eyni zamanda postsovet məkanında siyasi liderlik nümunəsi kimi öyrənilməyə layiqdir. Heydər Əliyev həm Sovet dövründə, həm də müstəqillik illərində Azərbaycanın siyasi inkişafında mühüm rol oynamışdır.
Heydər Əliyevin siyasi üsulunun əsas elementi güclü dövlətçilik prinsipinə söykənən mərkəzləşdirilmiş idarəetmə modelidir. 1969-cu ildə Azərbaycan SSR Kommunist Partiyasının birinci katibi seçildikdən sonra o, sovet aparatında sistemli islahatlara başlamış, kadr siyasətində ciddi dəyişikliklər etmiş və respublikanın idarəetmə strukturunu gücləndirmişdi. Bu dövrdə Əliyev kadr seçimini əsasən peşəkarlığa, intizama və siyasi etibarlılığa əsaslandırırdı.
Müstəqillik dövründə, xüsusilə 1993-cü ildən sonra, bu yanaşma daha da dərinləşdi. Azərbaycanın daxili siyasi sabitliyi üçün güclü prezident institutu formalaşdırıldı. Konstitusiyanın (1995) qəbulundan sonra prezidentlik institutu ölkənin əsas idarəetmə mərkəzi kimi təsbit olundu.
1991–1993-cü illərdə Azərbaycanda baş vermiş siyasi böhranlar (müxtəlif hakimiyyət dəyişikləri, separatizm meylləri, Qarabağ müharibəsi və Gəncə hadisələri) fonunda Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra əsas diqqətini ölkədə siyasi sabitliyin bərpasına yönəltdi. 1994-cü ilin oktyabr və 1995-ci ilin mart aylarında dövlət çevrilişinə cəhdlərin qarşısının alınması onun güclü təhlükəsizlik konsepsiyasını və siyasi iradəsini ortaya qoydu. Bu dövrdə milli təhlükəsizlik konsepsiyası hazırlanaraq hüquq-mühafizə və təhlükəsizlik orqanları gücləndirildi. Dövlətçiliyin əsas prinsipləri – ərazi bütövlüyü, suverenlik və siyasi asayiş – Heydər Əliyevin siyasi strategiyasının mərkəzində dururdu.
Heydər Əliyevin siyasi üsullarından biri də balanslaşdırılmış və çoxvektorlu xarici siyasət strategiyası idi. Müstəqil Azərbaycanın xarici siyasət kursunu formalaşdırarkən o, Azərbaycanın geosiyasi mövqeyini nəzərə alaraq Qərb, Rusiya, Türkiyə və İslam ölkələri ilə paralel və balanslı münasibətlər qurmağa çalışırdı.
1994-cü ildə imzalanmış və "Əsrin müqaviləsi" adlandırılan neft sazişi Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasətində dönüş nöqtəsi oldu. Bu addım həm xarici investisiyaların cəlbi, həm də ölkənin beynəlxalq nüfuzunun artmasına səbəb oldu. Eyni zamanda, Azərbaycanın NATO ilə tərəfdaşlıq proqramına qoşulması, GUAM-ın yaradıcılarından biri olması, ATƏT və BMT çərçivəsində diplomatik fəaliyyətin gücləndirilməsi də bu siyasətin tərkib hissəsidir.
Heydər Əliyev siyasi rəhbərlik fəaliyyəti dövründə milli ideologiyanın formalaşdırılmasına xüsusi önəm verirdi. O, Azərbaycançılıq məfkurəsini dövlət ideologiyası səviyyəsinə qaldıraraq milli birliyin əsas ideoloji dayağı kimi təqdim etdi. Bu ideologiya etnik, dini və sosial müxtəlifliyi nəzərə alaraq, bütöv cəmiyyətin ümumi dəyərlər sistemində birləşməsinə xidmət edirdi.
Milli ideologiyanın əsas komponentləri – dilin qorunması, tarix şüurunun gücləndirilməsi, milli-mənəvi dəyərlərin təbliği – həm təhsil sistemində, həm də media və ictimai diskursda öz əksini tapdı.
Heydər Əliyevin siyasi strategiyasında mühüm yer tutan məsələlərdən biri də siyasi varislik prinsipidir. O, idarəetmədə sabitliyin davamlılığını təmin etmək üçün idarəetmə sisteminin institusional əsaslarını formalaşdırmış və bu sistemi davam etdirəcək kadrları yetişdirmişdi. Bu kontekstdə 2003-cü ildə İlham Əliyevin prezidentliyə namizədliyi və seçilməsi Heydər Əliyevin siyasi varislik modelinin praktik tətbiqi idi. Bu model postsovet məkanında "kontrollü keçid" siyasəti nümunəsi kimi qiymətləndirilə bilər.
Heydər Əliyevin siyasi üsulu Azərbaycanın müasir dövlət quruculuğu prosesində mühüm rol oynamış, ölkədə siyasi sabitliyin təmin olunması, milli ideologiyanın formalaşdırılması və müstəqil xarici siyasət kursunun yaradılması ilə nəticələnmişdir. Onun siyasi strategiyası həm sovet dövründə, həm də müstəqillik illərində kontekstdən asılı olaraq dəyişsə də, əsas hədəf hər zaman güclü və müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurulması olmuşdur. Bu gün də onun siyasi kursu Azərbaycanda idarəetmənin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirir və siyasi elmi araşdırmalar üçün zəngin empirik baza yaradır.
