Prezidentin Türk Dövlətləri Təşkilatında çıxışının geniş təhlili...
İradə Bayramova
YAP Suraxanı rayon təşkilatının üzvü
Suraxanı rayonu, "101 nömrəli tam orta ümumtəhsil məktəbi” publik hüquqi şəxsin müəllimi
Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) bu il dövlət və hökumət başçılarının Zirvə Görüşünü Azərbaycanda, Qəbələdə keçirir. Zirvə Görüşünün mövzusu “Regional sülh və təhlükəsizlik” olaraq müəyyən edilmişdir. Prezident İlham Əliyev tədbirdə çıxış edərək təşkilatın cari vəziyyəti, gələcək strategiyaları və Azərbaycanın bu platformadakı rolunu geniş şəkildə təqdim etmişdir.
Cənab İlham Əliyev çıxışına Qəbələnin tarixi kontekstindən başladı, Qafqaz Albaniyası dövrünə, Qəbələnin qədimliyinə diqqət çəkdi. O vurğuladı ki, Türk dövlətlərinin ortaq tarixi, etnik və mənəvi dəyərləri bizi “bir ailə” olaraq birləşdirir. Bu tip yanaşma çıxışa ideoloji-polad təməl verir və türk birliyinə emosional əsaslar qazandırır.
Prezident qeyd etdi ki, TDT artıq sadəcə regional əməkdaşlıq platforması deyil, beynəlxalq səviyyədə nüfuzu artan bir geosiyasi təsir mərkəzidir. Azərbaycan Katibliyin fəaliyyətinə 2 milyon ABŞ dolları məbləğində ianə ayırdığını da bildirdi. O, təşkilatın rəsmi zirvə görüşlərindən əlavə qeyri-rəsmi zirvə görüşlərinin də artıq ənənəyə çevrildiyini xatırlatdı (Şuşa qeyri-rəsmi Zirvəsi, Budapeşt görüşü və s.). Bu hissə həm Azərbaycan tərəfinin təşkilata olan bağlılığını göstərir, həm də katiblik strukturunun maliyyə və idarəetmə səviyyəsində gücləndirilməsi istiqamətində real addımları simvolizə edir.
Prezident İlham Əliyev qeyd etdi ki, sülh və təhlükəsizlik olmadan davamlı inkişaf mümkün deyil. O bildirdi ki, dünya miqyasında hüququn norma və prinsipləri pozulduğu məqamlarda türk dövlətlərinin hərbi və hərbi-texniki əməkdaşlığı vacibdir. Xüsusilə Türkiyə ilə 25-dən çox ikitərəfli və çoxmillətli hərbi təlimlərin keçirildiyi vurğulandı.
2026-cı ildə Azərbaycan ərazisində üçüncü üzv ölkələrlə birgə hərbi təlimlərin keçirilməsi təklifi irəli sürüldü. Bu, həm ideya olaraq “təhlükəsizlik əməkdaşlığı”, həm də praktiki addımlar (ortaq təlimlər) aspekti ilə yer almışdır.
Cənab İlham Əliyev Azərbaycanın 2020-ci il Vətən müharibəsində əldə etdiyi Zəfəri qeyd etdi və dedi ki, bu, yalnız Azərbaycanın milli müqavimətinin nümayişi deyil, həm də bölgədə ədalət və sabitliyin təminatıdır. O əlavə etdi ki, ABŞ-da, Ağ Evdə Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh sazişinin paraflanması Cənubi Qafqazı sülh regionuna çevirməyə yönəldilir. Prezident qeyd etdi ki, artıq ATƏT-in Minsk Qrupu və əlaqəli strukturların bağlanması istiqamətində addımlar atılmışdır.
Ermənistanla normallaşma prosesinin aparılması və regional nəqliyyat əlaqələrinin bərpası Azərbaycanın sülh yönümlü siyasətinin praktiki ifadəsi kimi vurğulandı. Bu hissə çıxışın ən emosional və strateji mərkəz nöqtəsidir — Azərbaycanın qələbəsi, suverenliyi, sülh təşəbbüsləri və regiondakı rolunun vurğulanması.
Prezident dedi ki, nəqliyyat və kommunikasiya əlaqələri TDT çərçivəsində strateji önəm daşıyır. Azərbaycan Şərq-Qərb və Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizlərində fəal iştirak edir və Türkiyə ilə Mərkəzi Asiyanı birləşdirən tranzit rolu daşıyır. Zəngəzur dəhlizinin açılması məsələsi xüsusi vurğulandı — bu dəhliz türk dünyasının iqtisadi və strateji əlaqələrini möhkəmləndirəcək.
Prezident həmçinin Türkoloji Qurultayın 100 illik yubileyinin TDT çərçivəsində böyük tədbirlə keçirilməsini təklif etdi. Bu istiqamət çıxışa “həm ideya, həm layihə yönümlü məzmun” əlavə edir — yəni iqtisadi inteqrasiya və infrastruktur əməkdaşlığı konkret planlarla bağlıdır.
Prezident çıxışının son hissəsində Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun bərpasına dəstək göstərən qardaş ölkələrə təşəkkür etdi. O qeyd etdi ki, Füzulidə Uluqbəy adına məktəb, Kurmanqazı adına Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzi, Ağdamda Manas adına məktəb artıq istifadədədir və bunlar özbək, qazax, qırğız qardaşlarının hədiyyəsidir. Macarıstanın hədiyyəsi Cəbrayılda tikilən məktəb, Türkmənistanın hədiyyəsi Füzuli məscidinin təməli məhz bu gün qoyulmuş məscid oldu.
Zirvə görüşü çərçivəsində məscidin təməlqoyma mərasimi də keçirildi. Bu simvolik addımlar həm qardaşlıq ruhunu gücləndirir, həm də konkret reallaşan layihələrlə çıxışın təsirini artırır.
Zirvə görüşünə yekun nitqində İlham Əliyev iştirakçıların töhfələrinə təşəkkür etdi, təşkilatın Katibliyinə və Ağsaqqallar Şurasına minnətdarlıq bildirdi. O əminliklə dedi ki, bu Zirvə Görüşü qardaşlığı, dostluğu daha da gücləndirəcək.
Çıxışın məzmunundan, tonundan və strukturlarından görünür ki, Prezident cənab İlham Əliyev bu Zirvə Görüşündən istifadə edərək bir neçə strateji mesaj vermək istəyirdi. Aşağıda bunları analiz edirəm.
Prezidentin çıxışında TDT-nin beynəlxalq səviyyədə təsir mərkəzinə çevrilməsindən danışması təşkilatın mövqeyini yüksəltmək niyyətini göstərir. Qeyd edilən ianə və maliyyə dəstəyi isə Azərbaycanın təşkilat daxilində lider və məsul rolunu qəbul etməsinə işarədir.
Bu strategiya Azərbaycan üçün həm simvolik, həm də faktiki dəyər daşıyır — simvolik olaraq türk dünya layihəsində aparıcı ölkə olduğunu göstərir, faktiki olaraq isə İdarəetmə, təşəbbüskarlıq və resurslarla təminat rolunu möhkəmləndirir.
Çıxışın təhlükəsizlik blokunda ortaq təlimlərə və hərbi-texniki əməkdaşlığa geniş yer verilməsi göstərir ki, Azərbaycan türk dünyasında yalnız diplomatik əlaqələr deyil, həm də müdafiə əməkdaşlığı istiqamətində lider olmaq niyyətindədir.
Bu çağırış, eyni zamanda, dünya arenasında dövlətlərin öz təhlükəsizliklərini yalnız özləri ilə həll etmədikləri bir dövrdə kooperativ müdafiə yanaşmasını önə çıxarır. Bu da regionda kollektiv müdafiə ruhunun formalaşmasına xidmət edir.
Azərbaycanın 2020-ci ildə əldə etdiyi qələbə və sonrakı mərhələdə sülh razılaşmalarına yönəlmiş addımlar Zirvə Görüşündə strateji mesaj olaraq təkrarlandı. Xüsusilə Ağ Evdə paraflanan sülh sazişi və Minsk Qrupunun bağlanması ilə bağlı addımlar Azərbaycanın sülh yönümlü diplomatiyasını ön plana çıxarır.
Bu mesaj, regionda sabitliyin təmin olunması və qonşu dövlətlərlə münasibətlərin normallaşması perspektivində Azərbaycanın təşəbbüskar rolunu vurğulayır.
Zəngəzur dəhlizinin açılması məsələsinin vurğulanması, Şərq-Qərb və Şimal-Cənub dəhlizlərində Azərbaycan tranzit ölkə rolunu oynamağı planlaşdırması, türk dövlətləri arasındakı iqtisadi inteqrasiyaya yönəlmiş praktiki addımların göstəricisidir.
Bu, yalnız ideoloji və diplomatik bağlılığa deyil, həm də iqtisadi maraqlara əsaslanan reallığa yönəlmiş mesajdır — türk dövlətlərinin birliyi yalnız mədəni və tarixi bağlarla deyil, həm də iqtisadi sahədə fayda təmin etməlidir.
Prezidentin çıxışında qardaş dövlətlər tərəfindən edilən hədiyyələr, məktəblər, məscidlər və təməlqoyma mərasimlərinə yer verməsi milli diplomatiyanın yumşaq güc elementlərini təşkil edir. Bu cür simbolik layihələr xalqlar arasında bağları gücləndirir və dövlətlərarası bağların missiyasını genişləndirir.
Belə layihələr diplomatikanın “görünən tərəfi” olmaqla yanaşı, türk dünyasında “həmrəylik” idealına reallıq qatır.
Prezident İlham Əliyevin 7 oktyabr 2025-ci ildə Qəbələdəki Türk Dövlətləri Zirvə Görüşündəki çıxışı, həm rəmzi, həm strateji, həm də praktik elementləri birləşdirən bir nitqdir. O, türk dünyasının birliyindən danışdı, təşkilatın gücləndirilməsini əsas prioritet kimi qoydu, Azərbaycanın sülh və təhlükəsizlik yönümlü siyasətini önə çıxardı və konkret infrastruktur, nəqliyyat və sosial layihələr vasitəsilə bu istiqamətə töhfə verməyi vəd etdi.
Bu çıxış həm Azərbaycanın türk dünyasındakı lider rolunu gücləndirmək, həm də regionda sabitlik və inteqrasiyanı artırmaq baxımından strateji əhəmiyyətə malikdir. Lakin bu cür hədəflərin uğurla reallaşması üçün davamlı siyasi iradə, həmrəyli əməkdaşlıq və resurs dəstəyi lazımdır.
